“…το δάκρυ είναι καυτερό και καίει το μαντήλι.”

.

Ανάμεσα στους πολλούς σημαντικούς συνθέτες που όρισαν αυτό που ονομάζουμε έντεχνο τραγούδι, δε μπορεί να απουσιάζει το όνομα ενός ιδιαίτερου δημιουργού, που με την παρουσία του στην ελληνική μουσική έχει γράψει τη δικιά του ιστορία δίπλα σε πολλούς μουσικούς της γενιάς του, όπως ο Μάνος Λοϊζος, ο Νότης Μαυρουδής, ο Θάνος Μικρούτσικος, ο Ηλίας Ανδριόπουλος κ.α. Ο Χρήστος Λεοντής, είναι ένας δημιουργός που έμαθε να λειτουργεί μέσα από την ουσία της μουσικής και όχι με την επιφανειακή και πρόχειρη παραγωγή εύπεπτων τραγουδιών. Έγραψε και εξακολουθεί να γράφει τραγούδια που ακουμπούν τον ποιητικό λόγο (είτε αυτός προέρχεται από κείμενα ποιητών, είτε από στίχους γραμμένους για να γίνουν τραγούδι) με προσοχή και ευαισθησία, κατορθώνοντας πάντα να ολοκληρώσει κύκλους τραγουδιών ιδιαίτερης αισθητικής. Στην εργογραφία του συναντάμε δίσκους – σταθμούς: «Η καταχνιά» σε στίχους του Κώστα Βίρβου, το «Αχ, έρωτα» σε ποίηση του Λόρκα, οι «Πυγολαμπίδες» και φυσικά, το «Καπνισμένο τσουκάλι» σε ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, μέχρι την πρόσφατη δουλειά του «Έρωτας αρχάγγελος» (2007) σε στίχους του Δημήτρη Λέντζου, είναι μερικοί μόνο από τους δίσκους που άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους στο ελληνικό τραγούδι. Μεγάλος και ο κατάλογος κορυφαίων ερμηνευτών που τραγούδησαν τραγούδια του, από τον Μανώλη Μητσιά και τη Νένα Βενετσάνου, μέχρι την καθηλωτική ερμηνεία του Νίκου Ξηλούρη στο «Καπνισμένο τσουκάλι» το 1975.

Πέρα όμως από τους εξαιρετικά σημαντικούς κύκλους τραγουδιών, ο Λεοντής συνέθεσε και πολλές μουσικές για το θέατρο. Ειδικά η στενή συνεργασία του με το Θέατρο Τέχνης και τον Κάρολο Κουν, τον καθιέρωσαν ως έναν από τους πλέον σημαντικούς συνθέτες σκηνικής μουσικής. Στο ενεργητικό του εντάσσονται μουσικές για δεκάδες θεατρικές παραστάσεις του σύγχρονου ρεπερτορίου, αλλά και εργασίες του για αρχαία δράματα και κωμωδίες. Μια απ’ τις παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης την οποία έντυσε με τη μουσική του, είναι για το έργο του Γιώργου Αρμένη, «Μαντζουράνα στο κατώφλι», του 1980. Από τα τραγούδια της παράστασης, τους στίχους των οποίων υπέγραφε ο Γιώργος Αρμένης, το «Ξενιτεμένο μου πουλί» ήταν εκείνο που αμέσως ξεχώρισε. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που το συγκεκριμένο τραγούδι ηχογραφήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα, μία φορά από τη Νένα Βενετσάνου και άλλη μία από τον Παντελή Θαλασσινό. Στην πρώτη εκτέλεση, το τραγούδι ερμήνευσε με τον πιο ιδιαίτερο τρόπο ο Γιώργος Μπαγιώκης, με τη λιτή συνοδεία μιας κιθάρας, μιας φυσαρμόνικας κι ενός βιολιού.

ΞΕΝΙΤΕΜΕΝΟ ΜΟΥ ΠΟΥΛΙ

Ξενιτεμένο μου πουλί
αυτού στα ξένα πού ‘σαι
σου στέλνω μήλο, σέπεται
κυδώνι, μαραγκιάζει.

Σου στέλνω και το δάκρυ μου
σ’ ένα χρυσό μαντήλι
το δάκρυ είναι καυτερό
και καίει το μαντήλι.

Ξενιτεμένο μου πουλί
αυτού στα ξένα πού ‘σαι
ξένοι σου πλένουν τα σκουτιά
ξένοι στα σαπουνίζουν.

Στα πλένουν μια, στα πλένουν δυο
στα πλένουν τρεις και πέντε
κι από τις πέντε κι ύστερα
τα ρίχνουν στο σοκάκι.

Πάρε ξένε μ’ τα ρούχα σου
πάρε και τα σκουτιά σου
και σύρε στην πατρίδα σου
σε καρτερεί η φαμελιά σου.

Με την πρώτη κιόλας ακρόαση, οι στίχοι του τραγουδιού παραπέμπουν στο κλίμα των δημοτικών τραγουδιών. Και όχι άδικα! Αν και σε όλα τα τραγούδια του δίσκου αναφέρεται ο Γιώργος Αρμένης ως ο στιχουργός, στην ουσία οι στίχοι στο «Ξενιτεμένο μου πουλί» είναι παρμένοι από ένα παραδοσιακό Ηπειρώτικο τραγούδι. Όπως συμβαίνει με όλα τα δημοτικά και παραδοσιακά τραγούδια, το συναντάμε με διάφορες παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή. Ακολουθεί μια από τις πολλές εκδοχές του τραγουδιού, ενώ μέσα σε παρενθέσεις αναγράφονται κάποιες από τις παραλλαγές με τις οποίες μπορεί να το συναντήσει κανείς:

Ξενιτεμένο μου πουλί και παραπονεμένο
Η ξενιτιά σε χαίρεται κι εγώ έχω τον καημό σου (ή κι εγώ πίνω φαρμάκι)
Τι να σου στείλω ξένε μου, αυτού στα ξένα πού ‘σαι (ή τι να σου παραγγείλω)
Σου στέλνω μήλο, σέπεται, κυδώνι, μαραγκιάζει
Σου στέλνω μοσχοστάφυλο, στο δρόμο σταφιδιάζει (ή ξεσπυριάζει)
Σου στέλνω και το δάκρυ μου, σ’ ένα χρυσό (ή φτενό) μαντήλι
Το δάκρυ είναι καψερό (ή βαψερό) και καίει (ή κι έβαψε) το μαντήλι.

Ο Λεοντής, απ’ την άλλη, παραλαμβάνει τους στίχους και βάζει την εντελώς προσωπική του σφραγίδα, δημιουργώντας ένα καινούργιο τραγούδι! Ο ρυθμός που επιλέγει θυμίζει περισσότερο επτανησιακή καντάδα, ενώ η τέχνη με την οποία ενορχηστρώνει το κομμάτι, καταφέρνει την απόλυτη ισορροπία ανάμεσα σε μια λιτή αλλά ουσιαστική συνοδεία τριών μόλις οργάνων, και την μεστή και γεμάτη ερμηνεία του Γιώργου Μπαγιώκη. Ο τρόπος με τον οποίο η φυσαρμόνικα και η κιθάρα ξεδιπλώνουν την εισαγωγή, και ακολουθούν αμέσως την μελωδική γραμμή του τραγουδιού με τη διακριτική συνοδεία ενός βιολιού, αποτελούν κατά τη γνώμη μου την πιο λαμπρή απόδειξη του πως μπορεί μια απλή, απλούστατη μελωδία, να αποκτήσει τέτοια δυναμική που να “σαρώνει” κυριολεκτικά της αισθήσεις, αφήνοντας πίσω μια γλύκα και μια μελαγχολία που μόνο τα πραγματικά τραγούδια μπορούν να μεταδώσουν. Ο Λεοντής ξαναγυρίζει στη ρίζα του τραγουδιού: με υλικά πρωτόλεια, παρασκευάζει έναν ήχο καθαρό και διαυγή, μια μελωδία που ρέει αβίαστα, σα να υπήρχε από πάντα και βρήκε τους κατάλληλους στίχους για να απλωθεί. Καταφέρνει απ’ τη μια να “περιγράψει” την μελαγχολία της ξενιτιάς και τη λαχτάρα της επιστροφής, κι απ’ την άλλη να συνθέσει μια μελωδία “της παρέας”, απ’ αυτές που τραγουδούν οι συντροφιές με μια κιθάρα γύρω από ένα τραπέζι, με κόκκινο κρασί στα ποτήρια και μέσα ένα κομμάτι μήλο…

Έχει λείψει από το σύγχρονο τραγούδι μια τέτοια απλότητα. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι σήμερα δε γράφονται εξαιρετικά τραγούδια, αυτή η λιτή γραμμή στο τραγούδι απουσιάζει από τη σύγχρονη δημιουργία, ή μάλλον καλύτερα, τη συναντάμε όλο και πιο σπάνια. Αρκεί να σκεφτεί κανείς και κάτι ακόμα: ότι ο Λεοντής έγραψε τη μουσική στο «Ξενιτεμένο μου πουλί» για να ακουστεί και να τραγουδηθεί σε μια παράσταση! Και κει που το τραγούδι γράφεται για να εξυπηρετήσει συγκεκριμένες ανάγκες ενός θεατρικού έργου, σα να ξεγλιστράει από τη σκηνή, να αλλάζει “κατεύθυνση”, να γίνεται κάτι μεγαλύτερο από την ανάγκη για την οποία φτιάχτηκε και να καταλήγει ξανά στα χείλη μας, φρέσκο σα να γράφτηκε μόλις χθες. Και κείνη η βαριά προφορά του Γιώργου Μπαγιώκη όταν τραγουδάει “αυτού στα ξένα πού ‘σαι” και το σπαρακτικό “και σύρε στην πατρίδα σου / σε καρτερεί η φαμελιά σου”, να μετατρέπει αυτή την πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού σε μάθημα ερμηνείας, μια πραγματική επιστροφή στη ρίζα του τραγουδιού, στην απλότητα και τη μαγεία του.
Αν όλ’ αυτά φαίνονται κάπως υπερβολικά, ας μην τα λάβει κανείς υπ’ όψιν του. Ας σταθεί μόνο για λίγο να ξανακούσει αυτό το τραγούδι του Χρήστου Λεοντή στην πρώτη του εκτέλεση. Μια έκπληξη τον περιμένει, 20 χρόνια μετά την ηχογράφησή του...

.