Παρασκευή 20 Ιουνίου 2008

Μάνος Χατζιδάκις: Μελοποιήσεις (Αφιέρωμα. Ε’ μέρος - τελευταίο)

.
Σε αντίθεση με άλλους συνθέτες της γενιάς του αλλά και νεότερους, ο Μάνος Χατζιδάκις δεν έχει στο ενεργητικό του πολλές μελοποιήσεις ποιημάτων. Αν και ο ίδιος ήταν λάτρης της ποίησης και γνώριζε σε βάθος έργα ποιητών και τα ρεύματα της εποχής του, στην εργογραφία του συναντάμε κάποιες λίγες επιλεκτικές μελοποιήσεις ποιημάτων και ακόμα λιγότερες να έχουν εκδοθεί όσο ζούσε. Παρ’ όλο που η μελοποίηση ποιημάτων υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένη από τη δεκαετία του ’50 μέχρι και τα μέσα του ’80 και πολλοί συνάδελφοί του στήριξαν μεγάλο μέρος της δημιουργίας τους μελοποιώντας κείμενα ελλήνων και ξένων ποιητών (με πιο τρανταχτό παράδειγμα τον Μίκη Θεοδωράκη, αλλά και τον Σπανό με τις «Ανθολογίες» του, τον Ανδριόπουλο, τον Λάγιο, τον Μικρούτσικο με τον Καββαδία και πολλούς άλλους), ο Χατζιδάκις κρατούσε πάντα μια απόσταση από αυτή την τάση (η οποία για κάποια χρόνια είχε γίνει σχεδόν “μόδα”). Η φράση που έχουμε ακούσει και διαβάσει πολλές φορές, ότι “η ποίηση ήρθε κοντά στον λαό” μέσω της ενασχόλησης πολλών συνθετών με την μελοποίηση ποιημάτων, φαίνεται πως άφηνε αδιάφορο τον Μάνο Χατζιδάκι, ο οποίος υποστήριζε ότι: “η ποίηση και η μουσική έχουνε μια αυτάρκεια και δεν περιμένουνε τα καινούργια έργα για να ξαναυπάρξουν”.
Βεβαίως, χρησιμοποιώντας τον όρο μελοποίηση, εννοούμε την επένδυση με μουσική ενός ποιήματος που υπάρχει πριν την ενασχόληση του συνθέτη με αυτό. Σε αντίθετη περίπτωση, ο Μάνος Χατζιδάκις θα κατείχε τα πρωτεία σε μελοποιήσεις ποιημάτων εάν προσμετρούσαμε τα τραγούδια που έντυσε με στίχους του ποιητή και φίλου του Νίκου Γκάτσου. Όλοι αυτοί οι στίχοι, όμως, γράφτηκαν από τον Νίκο Γκάτσο για να γίνουν τραγούδια και δεν προϋπήρχαν ως ποιητικά κείμενα πριν μελοποιηθούν από τον Μάνο Χατζιδάκι (υπάρχει ίσως μία μοναδική εξαίρεση, στην οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια). Αναζητώντας λοιπόν, τις μελοποιήσεις του Μάνου Χατζιδάκι, θα προσπαθήσουμε μια σύντομη καταγραφή ξεκινώντας από τα πρώτα δημιουργικά χρόνια του συνθέτη, μέχρι και τον τελευταίο κύκλο μελοποίησης ποιημάτων που έμεινε ανολοκλήρωτος.

Την πρώτη απόπειρα του Μάνου Χατζιδάκι να μελοποιήσει ποιητικό κείμενο, την συναντάμε το 1945 στο ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου «Μπολιβάρ». Ο 20χρονος Μάνος Χατζιδάκις καταπιάνεται με την μελοποίηση του ποιήματος του Εγγονόπουλου και τραγουδάει “μαζί” του: «Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας», αφήνοντας ανολοκλήρωτη τη μελοποίηση αυτού υπέροχου ποιήματος, απόσπασμα του οποίου θα ηχογραφήσει πολλά χρόνια μετά, το 1983, με τον Βασίλη Λέκκα σε δίσκο 45 στροφών. Η σπάνια αυτή εκτέλεση του 1983 δεν επανεκδόθηκε από τότε. Το 1999 όμως, στο δίσκο «Μάνος Χατζιδάκις 2000 Μ.Χ.», συναντάμε μια ακόμα πιο σπάνια εκτέλεση του ίδιου αποσπάσματος από την μελοποίηση του «Μπολιβάρ», με τον ίδιο τον Χατζιδάκι στο πιάνο να τραγουδάει: «Μπολιβάρ δεν είσαι όνειρο, είσαι η αλήθεια…»

Το 1947, ο Μάνος Χατζιδάκις μελοποιεί δύο ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη από την ποιητική συλλογή του «Παραλογαις». Κάτω από τον τίτλο «Δύο ναυτικά τραγούδια», ο Χατζιδάκις επιχειρεί να ντύσει με μουσική δυο ποιήματα του Σαχτούρη, σε μια περίοδο που τόσο ο ποιητής, όσο και το έργο του, ήταν άγνωστα στο ευρύ κοινό. Ο ίδιος ο Χατζιδάκις σημειώνει: “Έγραψα τα «Δύο ναυτικά τραγούδια» πολύ νωρίς, το ΄47. Ξεκίνησα με τον Σαχτούρη γιατί βρήκα την ποίηση του - τα ποιήματα αυτά που είχα διαλέξει - να ταιριάζει πάρα πολύ μ’ εκείνο που ήθελα να εκφράσω εκείνο τον καιρό. Η ελλειπτική γραφή του Σαχτούρη μου άφηνε περιθώρια να εισχωρήσω μουσικά ανάμεσα στους στίχους του. Και μ’ άρεσε κι η ιδέα. Αυτά τα «Δύο ναυτικά τραγούδια» μ’ άρεσαν πολύ...”. Τα τραγούδια που έχουν τη μορφή του lied, γραμμένα για πιάνο και αντρική φωνή, ηχογραφήθηκαν για πρώτη φορά με τον Γιώργο Μούτσιο και τον συνθέτη να τον συνοδεύει στο πιάνο, μια σπάνια εκτέλεση σε δίσκο 45 στροφών. Κάποια χρόνια αργότερα, στις 12 Δεκεμβρίου του 1972, ο Χατζιδάκις ηχογραφεί ξανά τα «Δύο ναυτικά τραγούδια» με τον Σπύρο Σακκά.

ΕΝΑΣ ΝΑΥΤΗΣ ΨΗΛΑ ΣΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ

Ένας ναύτης ψηλά
στα κάτασπρα ντυμένος
τρέχει μες στο φεγγάρι.

Κι η κοπέλα απ’ τη γη
με τα κόκκινα μάτια
λέει ένα τραγούδι
για να φτάσει ως το ναύτη.

Φτάνει ως το λιμάνι
φτάνει ως το καράβι
φτάνει ως τα κατάρτια
μα δε φτάνει ψηλά στο φεγγάρι!

Ποίηση: Μίλτος Σαχτούρης

Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1958, ο Χατζιδάκις ξεκινά τη μελοποίηση του ποιήματος «Επιτάφιος» του Τάκη Βαρβιτσιώτη. Είχε όμως προηγηθεί ο Μίκης Θεοδωράκης με την μελοποίηση του «Επιτάφιου» του Γιάννη Ρίτσου που εκείνη την εποχή σημείωσε μεγάλη επιτυχία και έγινε αμέσως γνωστή στο ευρύ κοινό, με αποτέλεσμα ο Χατζιδάκις να εγκαταλείψει στη μέση την μελοποίηση του ποιήματος του Βαρβιτσιώτη. Το έργο έμεινε ανολοκλήρωτο, ενώ ο Μάνος Χατζιδάκις σημειώνει: “... ήξερα τον Βαρβιτσιώτη, ο οποίος μου έδωσε τη δυνατότητα να συνθέσω μια σειρά οχτώ τραγουδιών με το περιεχόμενο που ήθελα, αλλά ενέσκηψε ο Θεοδωράκης με τον δικό του «Επιτάφιο», του Ρίτσου... Παρόλο που η μουσική μου δεν έχει καμία σχέση μ’ αυτήν του Μίκη, ούτε και τα ποιήματα με το ποίημα του Ρίτσου, ουδείς θα πίστευε ότι δεν πήγα να εκμεταλλευτώ τη φήμη του «Επιτάφιου» του Θεοδωράκη κι έτσι το ανέστειλα επ’ αόριστον...”. Τα αποσπάσματα που μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ηχογραφήθηκαν ποτέ σε δίσκο.

Η γνωριμία του Μάνου Χατζιδάκι με τον Νίκο Γκάτσο, υπήρξε σταθμός τόσο για την δημιουργική πορεία του συνθέτη, όσο και για το σύγχρονο ελληνικό τραγούδι. Ο ποιητής Νίκος Γκάτσος εργάστηκε με τον Μάνο Χατζιδάκι πάρα πολλές φορές, ολοκληρώνοντας από κοινού κύκλους τραγουδιών μοναδικής αξίας και ιδιαίτερης αισθητικής. Υπάρχει όμως ένας κύκλος τραγουδιών που αποτέλεσε ιδιαίτερη στιγμή στη συνεργασία των δύο φίλων. Στη «Μυθολογία», ο Μάνος Χατζιδάκις μοιάζει να ανακαλύπτει την ουσία του τραγουδιού που θα ήθελε πραγματικά να γράψει, αυτό που αργότερα περιέγραφε λέγοντας: “η τέχνη του τραγουδιού αποτελεί κοινωνικό λειτούργημα, γιατί το τραγούδι μας ενώνει μέσα σ' ένα μύθο κοινό”. Την εποχή που ο Χατζιδάκις αποκτά τεράστια φήμη, κυρίως γράφοντας μουσική για τον ελληνικό κινηματογράφο, η «Μυθολογία» έρχεται να ανατρέψει πολλά δεδομένα σε επίπεδο αισθητικής και να προτείνει ένα καινούργιο άκουσμα γεμάτο εκπλήξεις, σε ένα κοινό μάλλον απροετοίμαστο για κάτι τέτοιο. Αξίζει να δούμε πως περιγράφει ο ίδιος ο Χατζιδάκις τον “απρόοπτο σχηματισμό μιας «Μυθολογίας» δυο χρόνια πριν την δικτατορία”:
“Σαν γνήσιος στρατηγός το ΄65 θέλησα να κάνω στην Ελλάδα μια επανάσταση. Αντί για τανκ, πήρα ένα παιδί – έφηβο μελαχρινό και όμορφο απ’ την παιδική χορωδία των ανακτόρων και του είπα να τραγουδήσει.
Μου λέει: «για να τραγουδήσω χρειάζομαι καινούργιους ΜΥΘΟΥΣ».
– Πολύ σωστά, σκέφθηκα.
Και με τον Γκάτσο αρχίσαμε να κατασκευάζουμε μύθους τον έναν μετά τον άλλο, με κοπέλες πού ‘χαναν τα κλειδιά από τη Θήβα, με Ιρλανδούς και Ιουδαίους που ψάχναν στην έρημο για γάμους και χαρά, μ’ ευαίσθητους ληστές στην τελευταία τους στιγμή, μ’ ένα παιδί που σφάζει φίλους κι αδελφούς γιατί ποτέ κανείς δεν του ‘δωσε την σημασία την πρέπουσα, με τον Ορέστη που έγινε πουλί στο δάσος για να ξεφύγει από τη μοίρα του, μ’ ένα παιδί που ‘μοιαζε του Χριστού κι άλλα πολλά.
Κι ο ένας μύθος έμπαινε πάνω στον άλλο κι έγιναν τόσοι πολλοί και τόσοι δυνατοί που τρόμαξε το παιδί, τρόμαξε ο κόσμος, τρόμαξε και η εταιρία που θα έβγαζε τον δίσκο.
Όλοι τρομάξανε εκτός απ’ τον Γκάτσο κι εμένα που εξακολουθήσαμε με περισσότερο πάθος την κατασκευή και σύνθεση των μύθων, ξεχνώντας εντελώς την επανάσταση που είχα προγραμματίσει...”
Η «Μυθολογία» γράφτηκε το 1965 και ηχογραφήθηκε την επόμενη χρονιά με ερμηνευτή τον Γιώργο Ρωμανό. Αν και οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου δεν προϋπήρχαν ως ποιήματα, θεωρώ πως ο συγκεκριμένος κύκλος τραγουδιών μπορεί κατ’ εξαίρεση να θεωρηθεί μελοποίηση ποιημάτων του Γκάτσου από τον Μάνο Χατζιδάκι, τόσο για την αρτιότητα των στίχων και των μελωδιών, όσο κυρίως για την τόλμη των δημιουργών να προτείνουν ένα εντελώς διαφορετικό ήθος τραγουδιού σε μια εποχή που λίγοι κατάλαβαν των αισθητική πρόταση που προβάλλονταν μέσα από την «Μυθολογία».

ΕΝΑΣ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΣ ΛΗΣΤΗΣ

Αν με πηγαίναν αύριο στην κρεμάλα
μανούλα μου μανούλα δόλια μάνα
ξέρω ποιανού το δάκρυ στάλα στάλα
θά' πεφτε από τα μάτια τα μεγάλα
μανούλα μου μανούλα δόλια μάνα.

Μια και με γράψανε φονιά
πήρα τον κόσμο παγανιά
και την ζωή σεργιάνι
κακό να κάνω στους κακούς
που εσύ μονάχα τους ακούς
μα ο νους σου δεν τους πιάνει

Στην ερημιά που 'χα βρεθεί
με το 'να χέρι στο σπαθί
και τ' άλλο στο βαγγέλιο
ήρθαν μανάδες κι ορφανά
κι είπα το δάκρυ που πονά
να τους το κάνω γέλιο.

Μα τώρα που 'φτασε η στιγμή
να κλείσουν οι λογαριασμοί
ποιος τάχα θα μπορέσει
να δει πως είχα μια καρδιά
σαν της αγάπης τα παιδιά
και να με συγχωρέσει;

Ποίηση: Νίκος Γκάτσος

Το καλοκαίρι του 1972, και ενώ ο Μάνος Χατζιδάκις βρίσκεται στη Νέα Υόρκη, ξεκινάει την μελοποίηση της «Αμοργού», του ποιήματος του Νίκου Γκάτσου που εκδόθηκε το 1943. Η μελοποίηση του Μάνου Χατζιδάκι με το συγκεκριμένο ποιητικό κείμενο του Νίκου Γκάτσου πέρασε από πολλές φάσεις. Μια πρώτη απόπειρα μελοποίησης αποσπασμάτων της «Αμοργού», τη συναντάμε το 1960 στη μουσική που έγραψε ο Χατζιδάκις για το ντοκιμαντέρ του Γερμανού Wolfgang Müller-Sehn «Ελλάς, η χώρα των ονείρων» με ερμηνεύτρια τη Νανά Μούσχουρη. Από το 1972 όμως, ο Χατζιδάκις ξεκινά την μελοποίηση ολόκληρου του ποιήματος με την μορφή καντάτας για μέτζο-σοπράνο, τενόρο, βαρύτονο, ηθοποιό, μικτή χορωδία και συμφωνική ορχήστρα. Στην πρώτη εκείνη μορφή του έργου προβλέπονταν αφηγηματικά μέρη ανάμεσα στα τραγούδια, με τον Aλέξη Mινωτή ως αφηγητή και τον Δημήτρη Χορν στο ρόλο του Βυζαντινού χρονογράφου. Ο Χατζιδάκις επιστρέφει στην Ελλάδα και σταματάει προσωρινά την μελοποίηση της «Αμοργού». Το 1981, καλεί τον Νίκο Κυπουργό από το Παρίσι να αναλάβει την ενορχήστρωση υπό την καθοδήγησή του ώστε να μπορέσει να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην ολοκλήρωση της μελοποίησης, με στόχο να παρουσιάσει ολοκληρωμένο το έργο στις εκδηλώσεις του Μουσικού Αύγουστου την ίδια χρονιά. Η πίεση του χρόνου δεν του επιτρέπει τελικά να ολοκληρώσει το έργο, με αποτέλεσμα να παρουσιάσει έξι τραγούδια που είχε συνθέσει στην Αμερική, με τον Σπύρο Σακκά και τον ίδιο στο πιάνο.
Το 1986 καταπιάνεται για μια ακόμα φορά με τη μελοποίηση της «Αμοργού» συμπληρώνοντας ένα τραγούδι, και την επόμενη χρονιά ολοκληρώνει ακόμα κάποια αποσπάσματα του έργου και σταματάει οριστικά. Τελικά, τα αποσπάσματα που μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις εκδόθηκαν το 2005 σε ενορχήστρωση και αναπροσαρμογή του Νίκου Κυπουργού με σολίστες την Μαρία Φαραντούρη, τον Τάση Χριστογιαννόπουλο και τον Δώρο Δημοσθένους. Ο Μάνος Χατζιδάκις έλεγε για την «Αμοργό» του Νίκου Γκάτσου: “Η «Αμοργός» δεν είναι ένα υπερρεαλιστικό ποίημα· είναι ένα ελληνικό ποίημα, με χρήση κάποιων υπερρεαλιστικών στοιχείων, τα οποία όμως υπάρχουν στην ίδια την ελληνική παράδοση. Γι αυτό και ο Γκάτσος, δεν δυσκολεύτηκε να τα μεταφέρει στο νεοελληνικό τραγούδι, δίνοντας μια καινούργια αίσθηση, αλλά στην ουσία επαναφέροντας τα διαχρονικά στοιχεία που περιείχε η ελληνική παράδοση”. Αναμφισβήτητα, η μελοποίηση του Μάνου Χατζιδάκι πάνω στο εξαιρετικό αυτό ποίημα του Νίκου Γκάτσου, είναι ένα μοναδικό πάντρεμα ποίησης και μουσικής που σπάνια συναντάμε στη σύγχρονη δημιουργία. Η έκδοση του Σείριου με την μελοποίηση της Αμοργού είναι ένας δίσκος που δεν πρέπει να λείπει από καμία δισκοθήκη!

Ο πιο γνωστός και ολοκληρωμένος κύκλος τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι με μελοποιημένα ποιήματα, είναι «Ο Μεγάλος Ερωτικός». Με την επιστροφή του από την Αμερική, το 1972, ο Χατζιδάκις εκδίδει ένα δίσκο – σταθμό, που περιλαμβάνει μελοποιημένα ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη, της Μυρτιώτισσας, του Κωνσταντίνου Καβάφη, του Γιώργου Σαραντάρη, του Διονύσιου Σολωμού, της Σαπφούς και του Γεώργιου Χορτάτση. Επίσης, ένα τραγούδι σε ποίηση Λόρκα από το θεατρικό έργο «Περλιμπλίν και Μπελίσα» σε μετάφραση του Νίκου Γκάτσου και ένα απόσπασμα από την «Μήδεια» του Ευριπίδη σε μετάφραση Παντελή Πρεβελάκη. Παράλληλα, περιλαμβάνει ένα μελοποιημένο απόσπασμα από το «Άσμα Ασμάτων» του Σολομώντα και μια “συρραφή” από στίχους δημοτικών τραγουδιών. Ο «Μεγάλος Ερωτικός» αποτελεί έναν από τους καλύτερους (αν όχι τον καλύτερο) δίσκο στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού. Ένας ύμνος στον Έρωτα, μια αξεπέραστη “σπουδή” πάνω στην ποίηση και το πάντρεμά της με τη μουσική, ένα πραγματικό αριστούργημα τέλειας αισθητικής με τις ανεπανάληπτες ερμηνείες της Φλέρυς Νταντωνάκη και του Δημήτρη Ψαριανού. Όπως σημειώνει κι ο Μάνος Χατζιδάκις: “Προσπάθησα να δημιουργήσω απλά τραγούδια αλλά όχι κι εύκολα. Γι' αυτό διάλεξα με προσοχή τους τραγουδιστές που θα τα ερμήνευαν. Και πρώτα η Φλέρυ Νταντωνάκη, με πάθος, σπάνια φωνή κι εσωτερική ένταση και ο Δημήτρης Ψαριανός, απέριττος, νεανικός και γνήσια λαϊκός. Και οι δυο τους τραγουδώντας στον «Μεγάλο Ερωτικό» νομίζω ότι δίνουν μαθήματα ήθους, αλήθειας και μαγείας στο λαϊκό τραγούδι. Με τα τραγούδια αυτά αποτείνομαι στην πιο κρυφή ευαισθησία των νέων ανθρώπων κάθε ηλικίας κι όχι στους εφήμερους και ανεξέλεγκτους ερεθισμούς τους”. Και συνεχίζει: “Τα τραγούδια αυτά δεν είναι αισθησιακά. Λειτουργούν πέρα απ' την πράξη, στο βαθύ αίσθημα που χαρακτηρίζει οποιαδήποτε σχέση, κάθε μορφής, αρκεί να περιέχει τις προϋποθέσεις για ανθρώπινη επικοινωνία”.

Το 1977, ο Μάνος Χατζιδάκις ξεκινά μια εργασία πάνω σε ποιήματα του Γιώργου Χρονά κάτω απ’ τον τίτλο «Κοινός Βίος». Ο ίδιος αναφέρει: “Ένα έργο πάνω σε μια ποιητική ιδέα μου, που χρησιμοποιώντας ποιήματα του Γιώργου Χρονά, να σχηματίζεται ένα κλίμα διαφορετικού «Κοινού Βίου», ποιητικά τοποθετημένου, με περιγραφές ενός ακριβού κινηματογράφου”. Ο Χατζιδάκις μελοποίησε τελικά μόνο τέσσερα ποιήματα του Γιώργου Χρονά και ο «Κοινός Βίος» έμεινε ανολοκλήρωτος. Σκόπευε να εκδώσει τον κύκλο τραγουδιών με την δική του ερμηνεία και για το λόγο αυτό ηχογράφησε τα τέσσερα τραγούδια, τα οποία εκδόθηκαν τελικά το 1999 στον δίσκο «Μάνος Χατζιδάκις 2000 Μ.Χ.». Πρόκειται για ένα ιδιαιτέρως τολμηρό έργο, με την ποιητική γραφή του Γιώργου Χρονά και τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι να ντύνει τους στίχους με τέχνη και ευαισθησία.

ΠΕΡΙ ΠΑΘΟΥΣ

Αυτό που είδα το πρωί
δεν είναι μέρα να το πω
περνούσε κι ήταν μ’ άλλους τρεις
εκείνος απ’ το ωτομοτρίς.

Ήταν τα δέντρα πράσινα
κι η σκάλα μέχρι το λιμάνι
δυο τρεις περάσαν κι ήταν Σύριοι
άλλοι πέντε έξι πιο μακριά (στη γωνιά).

Αυτό που είδα το πρωί
δεν είναι μέρα να το πω
μιλούσε κι ήταν μ’ άλλους τρεις
εκείνος απ’ το ωτομοτρίς.

Ήταν τα δέντρα πράσινα
κι οι δρόμοι μέχρι το λιμάνι
δυο τρεις περάσαν κι ήταν Σύριοι
άλλοι πέντε έξι πιο μακριά (στη γωνιά) .

Αυτό που είδα το πρωί
δεν με βολεύει να το πω
εκείνος φεύγει με το ωτομοτρίς
και εγώ επιστρέφω με τους τρεις.

Ποίηση: Γιώργος Χρονάς

Το 1979 βρίσκουμε μια μελοποίηση του Μάνου Χατζιδάκι σε ένα υπέροχο ποίημα του Βαγγέλη Ροζακέα. Το ποίημα έχει τίτλο «Κύριε» και πιθανόν προοριζόταν για έναν κύκλο τραγουδιών που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, με τίτλο «Εις μνήμην Διονυσίου Κόμητος Σολωμού». Η πρώτη ηχογράφηση του τραγουδιού βρίσκεται στο δίσκο «Μάνος Χατζιδάκις 2000 ΜΧ» με τον ίδιο τον Χατζιδάκι να ερμηνεύει το τραγούδι παίζοντας πιάνο, ενώ πριν από ένα χρόνο το τραγούδησε και η Σαβίνα Γιαννάτου και περιλήφθηκε στον προσωπικό της δίσκο με τίτλο «Μουσική Δωματίων».

Μια ακόμα μελοποίηση του Μάνου Χατζιδάκι, συναντάμε το 1981 πάνω σε ποίηση του Πίνδαρου. Ο Χατζιδάκις μελοποίησε αποσπάσματα από κείμενα του Πίνδαρου στο πρωτότυπο, χωρίς να χρησιμοποιήσει καθόλου μεταφρασμένα αποσπάσματα, ονομάζοντας το έργο «Τα Πινδαρικά» και σκόπευε να το ολοκληρώσει σε μορφή καντάτας για μέτζο-σοπράνο, βαρύτονο, μικτή χορωδία και μικρή ορχήστρα. “Μου παρήγγειλε ο σκηνοθέτης Ντίνος Γιαννόπουλος, να φτιάξω ένα ρέκβιεμ για το χαμό τότε του Τόμας Σίπερς, του μαέστρου και οραματιστή, ιδρυτή κατά κάποιο τρόπο, του Φεστιβάλ της Κέρκυρας, το οποίο όμως δεν συνεχίστηκε... Επειδή λοιπόν ο Τόμας ήταν ένα ωραίο παιδί προπάντων, έπρεπε να υμνήσω το χαμό του σαν ωραίου παιδιού. Έτσι σκέφτηκα πως το καλύτερο ποιητικό κείμενο ήταν ο Πίνδαρος, ο οποίος υμνούσε ωραίους αθλητές. Με τη γλώσσα είχα ήδη προηγούμενο: τη λύση που είχα δώσει στη Σαπφώ. Θέλησα να την προεκτείνω. Έτσι οδηγήθηκα να γράψω τη μουσική μου πάνω στο γνήσιο κείμενο κι όχι σε κάποια μετάφραση”. Τα αποσπάσματα που μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις παρουσιάστηκαν στις εκδηλώσεις του Μουσικού Αύγουστου και δεν εκδόθηκαν ποτέ σε δίσκο.


Μεσολαβούν περίπου δέκα χρόνια, μέχρι ο Μάνος Χατζιδάκις να ασχοληθεί με μελοποίηση ποιήματος. Αυτή τη φορά, καταπιάστηκε με τη μελοποίηση αποσπασμάτων από τις «Ωδές» του Ανδρέα Κάλβου. Ο Χατζιδάκις συνέθεσε μια καντάτα για μικτή χορωδία και ομάδα χάλκινων πνευστών πάνω σε επιλεγμένους στίχους από τις «Ωδές» του Κάλβου, αφιερώνοντας το έργο στον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Κάτω από τον γενικό τίτλο «Εγκώμιον Επιφανούς Ανδρός» που παρουσιάστηκε το 1991 στο Ηρώδειο σε μια τιμητική για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή βραδιά, ο Χατζιδάκις παρουσίασε ένα ολοκληρωμένο έργο αφιερωμένο στον φίλο του Καραμανλή, το οποίο παραμένει μέχρι και σήμερα ανέκδοτο.

Την τελευταία μελοποίηση του Μάνου Χατζιδάκι, τη συναντάμε το 1992. Πρόκειται για «Τα τραγούδια της αμαρτίας», μια σειρά ποιημάτων του Ντίνου Χριστιανόπουλου και ένα του Γιώργου Χρονά, που ο Χατζιδάκις σκόπευε να ολοκληρώσει για νεανική λαϊκή φωνή, ανδρική χορωδία και στρατιωτική μπάντα. Στην τελική του μορφή, το έργο θα είχε τίτλο «Τα τραγούδια της αμαρτίας (Η αμαρτία είναι βυζαντινή και ο έρωτας αρχαίος)» και ο συνθέτης είχε ήδη αρχίσει να επεξεργάζεται την ολοκληρωτική του μορφή έχοντας επιλέξει τον Ανδρέα Καρακότα για ερμηνευτή. «Τα τραγούδια της αμαρτίας» ήταν ο τελευταίος κύκλος τραγουδιών που απασχόλησε τον συνθέτη μέχρι τον θάνατό του, γράφοντας τις παρτιτούρες και ηχογραφώντας τα τραγούδια πρόχειρα στο σπίτι του με τον Ανδρέα Καρακότα αλλά και με τη δική του φωνή, δοκιμάζοντας το ύφος και την οριστική μορφή των τραγουδιών. Το έργο παρουσιάστηκε πρώτη φορά στο κοινό το 1995 ως μπαλέτο με την «Ομάδα Εδάφους» του Δημήτρη Παπαϊωάννου και τελικά ηχογραφήθηκε την επόμενη χρονιά και εκδόθηκε από τον «Σείριο». Στην ηχογράφηση αυτή, ακολουθήθηκαν πιστά οι παρτιτούρες και οι πρόχειρες ηχογραφήσεις του συνθέτη και δεν έγινε καμία απόπειρα ενορχήστρωσης των τραγουδιών. Έτσι, στην έκδοση του 1996, η μορφή των τραγουδιών είναι για πιάνο και φωνή με τον Ανδρέα Καρακότα και την Ντόρα Μπακοπούλου στο πιάνο.

ΕΝΟΣ ΛΕΠΤΟΥ ΣΙΓΗ

Εσείς που βρήκατε τον άνθρωπο σας
κι έχετε ένα χέρι να σας σφίγγει τρυφερά,
έναν ώμο ν’ ακουμπάτε την πίκρα σας,
ένα κορμί να υπερασπίζει την έξαψη σας,

κοκκινίσατε άραγε για την τόση ευτυχία σας,
έστω και μια φορά;
είπατε να κρατήσετε ενός λεπτού σιγή
για τους απεγνωσμένους;

Ποίηση: Ντίνος Χριστιανόπουλος






Σημείωση: το φωτογραφικό υλικό και όλα τα στοιχεία είναι από το επίσημο site του Μάνου Χατζιδάκι , από το site του Σείριου, καθώς και από τα ένθετα των δίσκων του Μάνου Χατζιδάκι.
.
.

30 σχόλια:

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

Όσο η ανάρτηση για τις μελοποιήσεις ποιημάτων από τον Μάνο Χατζιδάκι παραμένει χρονικά τελευταία, ακούμε τα τραγούδια:

Τα λιανοτράγουδα. Σε στίχους από δημοτικά τραγούδια, από τον «Μεγάλο Ερωτικό» με την Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Δημήτρη Ψαριανό.

Ο Ορέστης. Σε ποίηση Νίκου Γκάτσου από την «Μυθολογία» με τον Γιώργο Ρωμανό

Περί Πάθους. Σε ποίηση Γιώργου Χρονά από τον «Κοινό βίο» με τον Μάνο Χατζιδάκι

Μπολιβάρ. Απόσπασμα από το ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου, σε μια σπάνια εκτέλεση από δίσκο 45 στροφών με τον Βασίλη Λέκκα

Ανώνυμος είπε...

Καλησπέρα Μάκη μου,

χωρίς πολλά λόγια, ένα εξαιρετικό κείμενο γεμάτο από συναισθήματα.

Μπράβο.

Rena Fan είπε...

Προσυπογράφω...

BOSKO είπε...

Όντως, Μάκη, πολύ ωραίο κείμενο για όποιον θέλει να γνωρίσει συνοπτικά τον μελοποιό Μάνο Χατζιδάκι. Υπάρχουν και κάποιες απόπειρες του να μελοποιήσει τον Καβάφη από τη δεκαετία ήδη του ΄60 και βέβαια η μελοποίηση του στην προσευχή "Κύριε" του ποιητή Ροζακέα, που θα γνωρίζεις σίγουρα και που ξαναηχογράφησε η Σαβίνα Γιαννάτου.

Giousurum είπε...

Katarxin ola ta keimena sou gia ton Xatzidaki einai omorfa. Otan anaferomai sto blog mou se kapoio allo filiko blog enimerono panta.
Sto teleutaio mou post, pou einai afieromeno ston Xatzidaki episis,
yparxei anafora gia to diko sas afieroma.
Kalo vrady apo giousurum.

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@ηλίας: σε ευχαριστώ πολύ, φίλε μου!

@rena fan: ευχαριστώ για τα καλά σου λόγια. (Προς τους υπόλοιπους επισκέπτες του «αρώματος του τραγουδιού»: επισκεφτείτε το blog “rena fan” για να διαβάσετε ένα εξαιρετικό κείμενο για την Οδό Ονείρων, αλλά και να ταξιδέψετε στον κόσμο της Ρένας Βλαχοπούλου μέσα από τα κείμενα ενός απόλυτα ενημερωμένου θαυμαστή της)

@Bosko: σε ευχαριστώ που μου θύμισες τη μελοποίηση του ποιήματος του Ροζακέα που ομολογώ πως μου “ξέφυγε” από το post. Μετά την υπενθύμισή σου, πρόσθεσα στην ανάρτηση και αυτή τη μελοποίηση.
Όσο για τις απόπειρες μελοποίησης ποιημάτων του Καβάφη, το είχα ακούσει από μια εκπομπή του Νικολαϊδη στο Τρίτο Πρόγραμμα, δε μπόρεσα όμως να βρω άλλα στοιχεία (ημερομηνίες, τίτλους ποιημάτων, ηχογραφήσεις, κλπ) για να τις εντάξω κι αυτές στο κείμενο. Εάν γνωρίζεις κάτι σχετικά με αυτές τις μελοποιήσεις, ευχαρίστως να τις εντάξω στο post (φυσικά, θα αναφέρω την πηγή, δηλαδή εσένα).

Σε ευχαριστώ και πάλι για τις υπενθυμίσεις

@giousouroum:σε ευχαριστώ πολύ για τις επισκέψεις σου εδώ και για την αναφορά σου στο «άρωμα του τραγουδιού» μέσα από το δικό σου blog.

dazed n' confused είπε...

Χα χα χα ...
Εχει πολλη πλακα οταν δεν το'χει κανεις με κατι ...
Ετοιμαζομουν να κανω τον κινεζο - να κρυψω για αλλη μια φορα οτι δεν το'χω το αθλημα - και να σχολιασω απλα την αισθηση που απεκομισα διαβαζοντας το κειμενο σου ...
Οτι ειναι πολυ αναλυτικο ... πολυ ενημερωτικο ...

Μεχρι που διαβασα στο σχολιο του bosko λιγο παραπανω:
"...για οποιον θελει να γνωρισει ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ..."

χε χε

Τις καλησπερες μου !!!

Μουσικά Προάστια είπε...

Ε-ξαι-ρε-τι-κό αφιέρωμα!

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@dazed & confused: είναι ευχάριστο το ότι το κείμενο λειτούργησε (και) ενημερωτικά.

Σε ευχαριστώ πολύ


@ μουσικά προάστια: οι επισκέψεις σας με χαροποιούν πολύ, η γνώμη σας πάντα πολύτιμη!

Ευχαριστώ

Θράσος είπε...

Εξαιρετική δουλειά...
Αγαπημένο ποίημα και μελοποίηση το 'Κύριε'και προσωπικά αγαπημένα 'τα τραγούδια της αμαρτίας'

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@Θράσος: ήμουν από τους άτυχους που δεν παρακολούθησαν την παράσταση της Ομάδας Εδάφους με «τα τραγούδια της αμαρτίας» (στο παλιό εργοστάσιο της ΔΕΗ στο Ν. Φάληρο!!!). Ήμουν όμως από τους τυχερούς που είδαν την συναυλία στο Ηρώδειο, που μεταξύ άλλων παρουσιάστηκαν και «τα τραγούδια της αμαρτίας» το καλοκαίρι που κυκλοφόρησε ο δίσκος. Πράγματι. Αγαπημένος κύκλος τραγουδιών. Φαντάσου πως θα ήταν αν ο Χατζιδάκις προλάβαινε να τον ολοκληρώσει για “ανδρική χορωδία, στρατιωτική μπάντα” και τη φωνή του Καρακότα!!!

Σε ευχαριστώ για τα καλά λόγια
Την καλησπέρα μου

BOSKO είπε...

χεχεχε! Έλα όμως που έχω στα χέρια μου το ηχογράφημα της πρώτης παρουσίασης των "Τραγουδιών της αμαρτίας"! Δώρος Δημοσθένους στο πόστο του Καρακότα! Το ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ!!!

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@Bosko: αν δεν κάνω λάθος, η πρώτη παρουσίαση των «τραγουδιών της αμαρτίας» ήταν με την Ομάδα Εδάφους και τον Καρακότα. Αυτή την ηχογράφηση που λες, δεν την είχα υπ’ όψιν μου! Άραγε, την “μοιράζεσαι”? (λέμε, τώρα…)

maya είπε...

εδώ δεν μιλάμε για ένα απλό άρωμα!
είναι μαγευτικό...
μάκη μου
χάνομαι εδώ στον κήπο σου πανέμορφα.
ε-ξαι-ρε-τι-κό το αφιέρωμα!
το πήγα όλο, ένα-ένα προς τα πίσω.

καλησπέρα πολύχρωμη
χχχχχχχχχχχχχχχχχχχ

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@maya: σε ευχαριστώ θερμά για τα πολύ καλά σου λόγια και για το link που έβαλες στο blog σου και παραπέμπει στο «άρωμα του τραγουδιού» (μη νομίζεις πως δεν επισκέπτομαι καθημερινά το blog σου! Απλά, προσπαθώ να γράψω όταν πραγματικά έχω κάτι να πω)

Σε ευχαριστώ και πάλι
Καλό απόγευμα να ‘χεις

maya είπε...

:)


όντως μούκανε εντύπωση που το είδες!
ό,τι γράφω, το νοιώθω.
δεν τα λέω για να τα λέω.
και με τιμά που με επισκέπτεσαι.

χχχχχχχχχχχ

Roadartist είπε...

Υπέροχο blog..

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@maya: η χαρά είναι δική μου!

@roadartist: χαίρομαι που σου αρέσει. Σε ευχαριστώ πολύ.

BOSKO είπε...

Η πρώτη παρουσίαση ήταν με την Ομάδα Εδάφους του Παπαϊωάννου το 1995, αλλά με τον Δημοσθένους, όχι με τον Καρακότα. Τίτλος "Ενός λεπτού σιγή" και τόπος το παλιό εργοστάσιο της ΔΕΗ...Η πρώτη δουλειά του Δώρου στην Ελλάδα πέραν κάποιων συνεργασιών με τον Δημήτρη Λάγιο.

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@Bosko: Μάλιστα! Είχα την εντύπωση ότι στην παρουσίαση των "τραγουδιών της αμαρτίας" με την Ομάδα Εδάφους ήταν ο Καρακότας. Πολύ ενδιαφέρον ακούγεται ότι πρώτος ο Δημοσθένους τραγούδησε τον συγκεκριμένο κύκλο τραγουδιών! Ευχαριστώ για την πληροφορία.

Την καλημέρα μου

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

Με αφορμή την 15η Ιουνίου, το «άρωμα του τραγουδιού» ταξίδεψε για ένα μήνα στις μουσικές, τα τραγούδια και τα κείμενα του Μάνου Χατζιδάκι.

Έχουν γραφτεί πάρα πολλά κείμενα για τη ζωή και το έργο του, κείμενα από φίλους και συνεργάτες του, αλλά και από ανθρώπους που μελέτησαν το έργο του. Για το «άρωμα του τραγουδιού», ο Ιούνιος ήταν μια ευκαιρία να ξανακούσουμε τα τραγούδια του, τις μουσικές του για το θέατρο και τον κινηματογράφο, να ταξιδέψουμε στις εικόνες που ζωγράφισε στο πεντάγραμμο και να απολαύσουμε μοναδικές διαδρομές από την Οδό Αθηνάς μέχρι το Σείριο. Ήταν ένας μήνας πλούσιων αρωμάτων και ακριβών στιγμών: με ακρόαση κύκλων τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι αλλά και πολλά κείμενα γραμμένα για εκείνον, με ανάγνωση άρθρων από παλιότερα αφιερώματα σε περιοδικά, παράλληλα με τον «καθρέφτη και το μαχαίρι» και τα «σχόλια του Τρίτου».

Θα βρεθούν και στο μέλλον πολλές ευκαιρίες να αναφερθούμε ξανά στο έργο του Μάνου Χατζιδάκι. Μέχρι τότε, ας κρατήσουμε το άρωμα των τραγουδιών που είχαμε την ευκαιρία να ακούσουμε αυτό το μήνα μέσα απ’ το blog.

Ευχαριστώ για τις επισκέψεις και τα καλά σας σχόλια.

Τι λέτε; Πάμε παρακάτω …

Negma είπε...

Καλημέρα Μάκη μου!

Μπορεί να μην γράφω, αλλά έχω ρουφήξει κάθε σταγόνα από το υπέροχο αφιέρωμά σου! Απλά σ' ό,τι αφορά τον Μάνο, σπάνια βρίσκω λόγια...

Ήμουν στο παλιό εργοστάσιο της ΔΕΗ. Έχω κρατήσει και το πρόγραμμα. Μ' έχετε βάλει στην πρίζα τώρα, να πάω για ανασκαφές στο πατρικό!!! Αν το βρω, θα επανέλθω...

Φιλούμπες!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@negma: να επανέλθεις με το πρόγραμμα παραμάσχαλα και όλες τις λεπτομέρειες από εκείνη τη βραδιά! Ντοκουμέντα από τέτοια πολιτιστικά γεγονότα δεν είναι για να μένουν στο πατάρι… Θα περιμένουμε…

Σε ευχαριστώ πολύ για τα καλά λόγια και τις επισκέψεις σου.

Negma είπε...

ΤΟ ΒΡΗΚΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑ!!!!!!!!!!!!!

Πώπω έχω συγκινηθεί πάαααρα πολύ!!!!

Έχω μέσα και το κομμένο εισητήριο...

5.000 δρχ (συμπεριλαμβάνεται 4% ΦΠΑ)

Θα τα πάρω μαζί μου αύριο στη δουλειά και θα σου σκανάρω ό,τι θες!

Ζήτα το τηλέφωνό μου από τον Φ και πάρε με να κανονίσουμε!

Φιλούμπες!!!!!!!!

Υ.Γ. Ξέρεις τι θυμάμαι; Ότι δεν έβρισκα παρέα να πάω... Και πήγα μόνη μου! Ειχα πλακωθεί στα ποτά και τα τσιγάρα μέχρι ν' αρχίσει, γεμάτη αμηχανία που ήμουν μόνη μου. Κι όπως καθόμουν στην κορυφή της σκάλας, βλέπω ν' ανεβαίνει ένας "επώνυμος", ΚΟΥΚΛΟΣ/ΘΕΟΣ, τον οποίο τύχαινε εκείνη την εποχή να συναντώ σε κάποιο gay bar (αυτός είναι και ο μόνος λόγος που δεν αναφέρω όνομα). Με είδε κι αυτός που έπινα μόνη μου, και με πλησίασε. Είπαμε τα γνωστά "που σε ξέρω" "που με ξέρεις" και μου πρότεινε να μπούμε μαζί μια κι εκείνος ήταν χωρίς παρέα!!!!! Όσο κι αν ήξερα ότι "δεν παίζει τίποτα", δεν έπαυα να πετάω στα ουράνια!!!!!!!!!! Έλεγα: "Χριστέ μου, που βρίσκομαι, τι βλέπω, τι ακούω, και με ποιον!!!!!"

Ηθικό δίδαγμα: Ποτέ μην σας εμποδίσει να πάτε κάπου που θέλετε πολύ, το ότι δεν έρχεται κάποιος μαζί σας. Πέρα από την πλάκα του "δεν ξέρεις τι θα σου προκύψει", το θέμα είναι ότι κάποια πράγματα είναι ανεπανάληπτα, κι είναι κρίμα να τα χάνουμε, επειδή την συγκεκριμένη στιγμή δεν υπάρχει δίπλα μας κάποιος που να μπορεί να το εκτιμήσει. Αρκεί που το αναγνωρίζουμε και το εκτιμούμε εμείς.

Negma είπε...

Δυο τρία πραγματάκια για την παράσταση:

Λεγόταν "Ενός λεπτού σιγή" και είχε δύο μέρη: Το πρώτο ήταν το "Ρέκβιεμ για το Τέλος του Έρωτα" του Γιώργου Κουμεντάκη από το ποίημα "Λάζαρος" του Δημήτρη Καπετανάκη και το δεύτερο είναι αυτό στο οποίο αναφέρεστε με τα Τραγούδια της Αμαρτίας.

Αξίζει να σημειωθεί ότι στο πρώτο μέρος συμμετείχε η σοπράνο Τζένη Δριβάλα και το αποθέωνε... Συγκλονιστική εμπειρία να το παρακολουθεί κανείς... Μαγευτικές εικόνες από την Ομάδα, θεϊκή φωνή από τη Δριβάλα...

Μπορεί στο παρόν ποστ να μας αφορά το δεύτερο μέρος, αλλά απ' ότι θυμάμαι, κατά γενική ομολογία, το πρώτο μέρος έκλεβε την παράσταση. Και προσωπικά, το πρώτο με είχε συνεπάρει! Δεν έχω λόγια να το περιγράψω...

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@negma: έχεις απόλυτο δίκιο: κάποια πράγματα είναι όντως ανεπανάληπτα! Εκείνη το χρονιά ήμουν εκτός Αθηνών και γι’ αυτό δεν είχα καταφέρει να πάω στην παράσταση.

Σε ευχαριστώ πολύ που μπήκες στον κόπο να ψάξεις και να βρεις το πρόγραμμα. Ο f λείπει στο εξωτερικό. Μπορείς όμως να βρεις στο “προφίλ” μου το mail μου και να μου στείλεις σκαναρισμένο το πρόγραμμα. Θα μου χρειαστεί στο μέλλον που σκοπεύω να κάνω ένα post ειδικά για τα «τραγούδια της αμαρτίας». Αν μπορείς και έχεις το χρόνο, στείλε μου όλες τις σελίδες του προγράμματος.

Σε ευχαριστώ εκ των προτέρων
Καλή σου μέρα και καλό μήνα

το αερικό είπε...

Καταπληκτικο αφιερωμα Μακη μου!
Χαιρομαι που σε ξαναβρισκω με ενα τοσο ομορφο blog!

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

@το αερικό: Καλώς μας ήρθες πάλι! Κι εγώ χαίρομαι που είσαι ξανά στη “γειτονιά” μας (και στους “φίλους” του «αρώματος του τραγουδιού», φυσικά!).


Σε ευχαριστώ για την επίσκεψη.
Θα τα λέμε, ναι;

μυρτώπαπά είπε...

καλησπέρα σας. γυρεύω τον δίσκο ρέκβριεμ για το τέλος του έρωτα, η ιφιγένεια στο γεφύρι της άρτας. μήπως το έχει κανείς σας; ευχαριστώ πολύ

το Άρωμα του Τραγουδιού είπε...

Έχω την εντύπωση ότι δεν έχει εκδοθεί το συγκεκριμένο έργο του Κουμεντάκη. Εάν έχει δικό του site, ίσως μπορέσουμε να βρούμε μια άκρη. Θα το ψάξω κι εγώ, μιας και με ενδιαφέρει κι εμένα.