Τρίτη 20 Σεπτεμβρίου 2011

“…κόψε την καύτρα στο καντήλι, να ‘χουμε απόψε λίγο φως.”

Οποιαδήποτε αναφορά στην κοινή δημιουργική πορεία του Μάνου Χατζιδάκι και του Νίκου Γκάτσου, θα σκόνταφτε μοιραία στην παγίδα της επανάληψης και δε θα πρόσθετε τίποτα στα όσα έχουν ήδη γραφτεί. Η συνάντησή τους καθόρισε το ελληνικό τραγούδι και άφησε πίσω της κύκλους τραγουδιών ανεπανάληπτης πληρότητας, παράλληλα με τα δεκάδες τραγούδια από το θέατρο με τις μεταφράσεις του Νίκου Γκάτσου. Από την πρώτη τους ευτυχή συνάντηση στο Θέατρο Τέχνης με αφορμή το Λεωφορείον ο Πόθος του Τεννεσσή Ουίλλιαμς το 1948, μέχρι τους Μύθους μιας γυναίκας και τους Αντικατοπτρισμούς, δημιούργησαν από κοινού ένα ολόκληρο σύμπαν λόγου και μουσικής που παντρεύτηκε μοναδικά, και που προσδιόρισε το λαϊκό τραγούδι σε καινούργια ποιητικά πλαίσια στιγματίζοντας για πάντα το ελληνικό τραγούδι στο σύνολό του και κατ’ επέκταση τον σύγχρονο ελληνικό Πολιτισμό.

Το 1976 κυκλοφόρησε από την Columbia ο δίσκος Αθανασία με ερμηνευτές τον Μανώλη Μητσιά και τη Δήμητρα Γαλάνη. Μέσα στον συγκεκριμένο κύκλο τραγουδιών και ανάμεσα σε τραγούδια – σταθμούς, όπως ο Τσάμικος, Παράξενη Πρωτομαγιά, Ένα σπίρτο στο τραπέζι, Αθανασία και Μεθυσμένο καράβι, συναντάμε κι ένα τρίλεπτο αριστούργημα με τίτλο Οι μέρες είναι πονηρές, ερμηνευμένο από τον Μανώλη Μητσιά. Ένα υπέροχο χασάπικο από εκείνα που μόνο ο Χατζιδάκις ήξερε να φτιάχνει, και μια ομάδα εξαιρετικών μουσικών να πλαισιώνουν τον Μητσιά σε μία από τις κορυφαίες του ερμηνείες.

Γυναίκα σκύψε το κεφάλι
γιατί έρχεται Σαρακοστή
και θα σταυρώσουνε και πάλι
τον άγγελο και το ληστή.

Λένε πως πήγανε την Τρίτη
και πήρανε το Γιακουμή
μέσ’ απ’ το ίδιο του το σπίτι
την ώρα πού ‘τρωγε ψωμί.

Κλείσ’ το παράθυρο γυναίκα
κοντεύει δώδεκα και δέκα
σου το ‘χω πει τόσες φορές
οι μέρες είναι πονηρές.

Γυναίκα χάθηκαν οι φίλοι
έγινε φίδι ο αδερφός
κόψε την καύτρα στο καντήλι
να ‘χουμε απόψε λίγο φως.

Πες μου τον όρκο του προπάππου
κι αν δε γυρίσω μια βραδιά
να με θυμάσαι κάπου κάπου
και να προσέχεις τα παιδιά.



Έχοντας πλήρως αφομοιωμένα όλα τα στοιχεία που συνθέτουν το γνήσια λαϊκό και δημοτικό τραγούδι, τον ρυθμό, την ισορροπία, την έκπληξη, τη λιτότητα και την ποίηση, ο Χατζιδάκις και ο Γκάτσος στήνουν ο καθένας από τον δικό του ρόλο και με τα δικά του εργαλεία ένα μοναδικό σκηνικό. Από τη μία μεριά η ορχήστρα, αποτελούμενη από σολίστες πρώτης γραμμής (μεταξύ άλλων: τον Θανάση Πολυκανδριώτη στο μπουζούκι, τον Γεράσιμο Μηλιαρέση και τον Δημήτρη Φάμπα στις κιθάρες, τον Ανδρέα Ροδουσάκη στο κοντραμπάσο και την Αλίκη Κρίθαρη στην άρπα), ηχεί τελετουργικά, σχεδόν πένθιμα, στον οικείο ρυθμό των 2/4 και μια μελωδία απρόβλεπτη απ’ τη εισαγωγή της ακόμα, μέχρι το επαναλαμβανόμενο σιγανό κλείσιμο του φινάλε. Ο Χατζιδάκις τυλίγει τα λόγια του Νίκου Γκάτσου με τη λιτότητα που επιβάλουν οι ίδιες οι φράσεις και ο ρυθμός των στίχων. Και ο Μητσιάς χαμηλόφωνα, εξίσου τελετουργικά, επωμίζεται το βάρος των στίχων: από το “γυναίκα σκύψε το κεφάλι” του πρώτου στίχου, τη συγκλονιστική σκηνή που πήρανε τον Γιακουμή “μέσα απ’ το ίδιο του το σπίτι” την – ιερή – “ώρα που έτρωγε ψωμί”, μέχρι εκείνο το “να με θυμάσαι κάπου κάπου, και να προσέχεις τα παιδιά”!


Η ένταση των στίχων του Νίκου Γκάτσου και ο τρόπος που στήνει τούτο το σκηνικό, καθορίζει ολόκληρο το τραγούδι από την αρχή μέχρι και το τέλος του. Οι αναφορές στη Σαρακοστή, στη σταύρωση, στη θυσία και στην εγκαρτέρηση, καθώς και ο ίδιος ο τίτλος του τραγουδιού, παραπέμπουν θα έλεγε κανείς στην ανάπτυξη θρησκευτικού κειμένου. Ίσως να είναι επιπόλαιο να επιχειρήσει κανείς να βρει την πηγή έμπνευσης των στίχων του τραγουδιού, θα τολμήσουμε όμως μία προσέγγιση, επισημαίνοντας εξ αρχής ότι πρόκειται μονάχα για εικασία και δε βασίζεται σε καμία γραπτή ή προφορική πηγή προερχόμενη από τον ίδιο τον ποιητή. Πιθανόν όμως να μην αποτελεί σύμπτωση ότι, τη φράση “οι μέρες είναι πονηρές” τη συναντάμε και στην επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς Εφεσίους, και μάλιστα στο κεφάλαιο εκείνο στο οποίο αναλύει τους κανόνες που διέπουν ένα γάμο και τη σχέση του ανδρόγυνου. Πρόκειται για το 5ο κεφάλαιο της Επιστολής, που σίγουρα όλοι μας έχουμε ακούσει πολλές φορές κατά την τέλεση των γάμων, και το οποίο καταλήγει με το δημοφιλές “ἡ δὲ γυνὴ ἵνα φοβῆται τὸν ἄνδρα”. Στις παραγράφους 15 και 16 της Επιστολής του Αποστόλου Παύλου προς Εφεσίους λοιπόν, αναφέρεται: «15. Βλέπετε οὖν πῶς ἀκριβῶς περιπατεῖτε, μὴ ὡς ἄσοφοι, ἀλλ' ὡς σοφοί, 16. ἐξαγοραζόμενοι τὸν καιρόν, ὅτι αἱ ἡμέραι πονηραί εἰσι». Ίσως λοιπόν εκεί να βρίσκεται η κρυμμένη πηγή απ’ όπου ανάβλυσε η έμπνευση του Νίκου Γκάτσου, για να παραδώσει πρώτα στον Μάνο Χατζιδάκι και έπειτα σε εμάς τα λόγια ενός από τα κρυμμένα διαμάντια της κοινής τους δημιουργίας.
Όταν όμως έχουμε να κάνουμε με τέτοιας δύναμης στίχους, με τέτοιας πληρότητας ερμηνείες και τέτοιας αισθητικής τραγούδια, έχει μάλλον μικρή σημασία να μπορέσουμε να ανακαλύψουμε τις πηγές που ώθησαν την έμπνευση των δημιουργών τους. Τι κι αν ο Γκάτσος πάτησε στα χνάρια του εκκλησιαστικού αυτού κειμένου για να γράψει ένα τέτοιο ποίημα αμέσως μετά τη δικτατορία, που θα μπορούσε να φωτογραφίζει μέσα από μια σειρά αλληγορίες τις μέρες εκείνες της επταετίας ή παλιότερα τις μέρες της Γερμανικής Κατοχής και του Εμφυλίου, ή ακόμα και όλες τις σκοτεινές μέρες όπου “χάθηκαν οι φίλοι” κι “έγινε φίδι ο αδερφός”. Κρατάμε πολύτιμη παρακαταθήκη τραγούδια σαν το Οι μέρες είναι πονηρές, κι ας μην καταφέρουμε ποτέ να αγγίξουμε τους συνειρμούς και τις πηγές έμπνευσης των δημιουργών τους. Μας αρκεί που μπορούν να συντροφεύουν και σήμερα τους δικούς μας συνειρμούς. Σήμερα που – ίσως - τα έχουμε ανάγκη περισσότερο από κάθε άλλη φορά.
.
Σημείωση: Τα έργα στο εξώφυλλο και στο ένθετο του δίσκου είναι του Γιώργου Σταθόπουλου.
.
.


ΥΓ: η επιστροφή του Αρώματος του Τραγουδιού γίνεται κάτω από την πίεση των ημερών που “είναι πονηρές” και κάποιες φορές αιφνιδιαστικά δυσβάσταχτες. Παρ’ ολ’ αυτά, είμαστε ξανά εδώ με την πρώτη βροχή του φθινοπώρου, και για όσο καιρό χρειαστεί. Καλώς βρεθήκαμε και πάλι.

Κυριακή 18 Σεπτεμβρίου 2011

«Ένας χαμένος ελέφαντας»

Εκατό χρόνια από τη γέννηση του Νίκου Γκάτσου
Διεθνές Συνέδριο

Παρασκευή 23 -Κυριακή 25 Σεπτεμβρίου 2011
Κτήριο της Οδού Πειραιώς 138


ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ


Με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τη γέννηση του Νίκου Γκάτσου, το Μουσείο Μπενάκη οργανώνει Διεθνές Συνέδριο αφιερωμένο στη μελέτη του έργου του ποιητή της Αμοργού.
Στο διήμερο αυτό, έλληνες και ξένοι μελετητές του έργου του και της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ποιητές και μεταφραστές, θα προσεγγίσουν το έργο του Νίκου Γκάτσου, σκοπεύοντας να ανασυστήσουν το νήμα που ενώνει την ποίηση, το θέατρο και το τραγούδι μέσα στο σύμπαν του δημιουργού, να αναδείξουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του πολυεπίπεδου έργου του, αλλά και να αποτυπώσουν την ευρύτερη συνεισφορά του στην ανανέωση της ποίησης και στη διαμόρφωση του λογοτεχνικού προσώπου της Ελλάδας του εικοστού αιώνα.
Με βάση το σκεπτικό αυτό, οι δύο πρώτες θεματικές ενότητες («Ψηφίδες της εποχής» και «Ζητήματα κριτικής – προβλήματα εργογραφίας») επιχειρούν να ανασυστήσουν την εποχή και να τοποθετήσουν εντός αυτής το πρόσωπο του ποιητή, να ιχνηλατήσουν την ποιητική διαμόρφωσή του, αλλά και την ιδιαίτερη σχέση του με τον ελληνικό μοντερνισμό, κυρίως με το κίνημα του υπερρεαλισμού.
Στην επόμενη ενότητα («Ο κόσμος του θεάτρου»), οι ομιλητές, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον τους σε δύο χαρακτηριστικές θεατρικές στιγμές (Λόρκα, Στρίντμπεργκ), μελετούν την πολύ ισχυρή και καταλυτική για τη διαμόρφωση της ποιητικής του γλώσσας σχέση του με τον κόσμο του θεάτρου.
Οι επόμενες δύο ενότητες («Αμοργός Ι» και «Αμοργός ΙΙ») αφιερώνονται στην εξέταση του ποιητικού και διανοητικού υποστρώματος της Αμοργού, στον τρόπο συναρμογής της παράδοσης και της νεωτερικότητας στο έργο αυτό, στην ενέργεια που απελευθερώνουν οι μεταφραστικές προσπάθειες του ποιήματος, στη θέση του εντέλει μέσα στην ελληνική ποιητική δημιουργία του εικοστού αιώνα.
Οι εργασίες του Συνεδρίου κλείνουν με την ενότητα «Το τραγούδι του Νίκου Γκάτσου», στη διάρκεια της οποίας μουσικοί και μελετητές του ελληνικού τραγουδιού θα αναδείξουν την ποιητικότητα, τους κώδικες και το «πολιτικό» στοιχείο, τη δισκογραφική διαδρομή των στίχων του, αλλά και την παρουσία τους σήμερα.
Οι εργασίες του Συνεδρίου θα πλαισιωθούν από ένα Στρογγυλό τραπέζι, όπου φίλοι και ομότεχνοί του θα συζητήσουν για τον άνθρωπο και το έργο του, ένα Θεατρικό αναλόγιο και Προβολή ντοκουμέντων και συνεντεύξεων του Νίκου Γκάτσου (βλ. συνημμένο πρόγραμμα εκδηλώσεων).


ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ
ΣΑΒΒΑΤΟ, 24 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2011
20.45-22.00
ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΑΙΝΙΑΣ


Θα προβληθούν αποσπάσματα:

- από την ταινία που ετοιμάζει ο Δημήτρης Βερνίκος για τον Νίκο Γκάτσο, με τίτλο «Κατά τον ρουν της μυστηριώδους ζωής του»,

- από συναυλίες της Νάνας Μούσχουρη με τραγούδια των Μάνου Χατζιδάκι και Νίκου Γκάτσου,

- καθώς και από σπάνιες συνεντεύξεις του ποιητή.

=================

ΚΥΡΙΑΚΗ, 25 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2011
20.30-21.15

ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΑΝΑΛΟΓΙΟ βασισμένο στη μουσικο-θεατρική παράσταση «Ο γνωστός μας άγνωστος κύριος Γκάτσος», που ανέβηκε τον Ιούλιο στο Μικρό Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου, σε σκηνοθεσία Μάνιας Παπαδημητρίου.

Συμμετέχουν οι ηθοποιοί:
Τάσος Αντωνίου
Εβελίνα Αραπίδη
Μαρία Κόμη-Παπαγιαννάκη
Αγαπητός Μανδαλιός
Μάνια Παπαδημητρίου


Και οι μουσικοί:
Βικτωρία Κυριακίδη, φλάουτο
Μαρίνα Χρονοπούλου, πιάνο και ακορντεόν


Μουσείο Μπενάκη
Κουμπάρη 1 & Βασιλίσσης Σοφίας
106 74 Αθήνα
Τηλ. 210 3671000
www.benaki.gr

Μουσείο Μπενάκη
Πειραιώς 138 και Ανδρονίκου
Τηλ. 210 3453111


Πρόγραμμα του Συνεδρίου στη διεύθυνση: