2 ΣΟΝΕΤΑ

«Ό,τι και να κάνεις, ό,τι και να λαχταράς,
Σ’ εξιλεώνει»

Το 2016, με αφορμή τη συμπλήρωση 400 χρόνων από τον θάνατο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (1564 - 1616) παρουσιάστηκε στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων - «Λευτέρης Βογιατζής» μία από τις πιο ιδιαίτερες παραστάσεις βασισμένη σε Σονέτο του Σαίξπηρ.

Το 57ο Σονέτο απευθύνεται κατά τους ειδικούς, σε έναν νεαρό άντρα με τον οποίο εικάζεται ότι ο Σαίξπηρ είχε κάποιο είδος ερωτικής σχέσης. Το σημαντικότερο, όμως, αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα σονέτα του Σαίξπηρ, είναι η αίσθηση βασανιστικής απουσίας και ατέρμονης αναμονής που κατακλύζει κάθε του λέξη, με το ερωτικό συναίσθημα να φτάνει στα πιο ακραία όρια υποταγής αποκτώντας διαστάσεις σχεδόν μαζοχιστικές.

Στην παρουσίαση του 57ου Σονέτου στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων, υπό τον τίτλο «57//a passion play», ο σκηνοθέτης Θέμελης Γλυνάτσης και ο συνθέτης Γιώργος Κουμεντάκης πρότειναν μία εντελώς πρωτοποριακή ανάγνωση του Σονέτου. Με τη συμμετοχή τεσσάρων λυρικών τραγουδιστών και τριών ηθοποιών, έστησαν μία παράσταση που ακροβατούσε ανάμεσα στην πρόζα και το λυρικό θέατρο, όπου η μουσική αναπαράγονταν μέσω φυσικών ήχων αντικειμένων και φωνών. Μια σωματική παρτιτούρα που λειτούργησε αποκαλυπτικά ως προς τον ποιητικό λόγο του Σαίξπηρ και τη σκηνοθετική ματιά του Θέμελη Γλυνάτση να αποκαλύπτει πρωτόγνωρους θεατρικούς κώδικες που λειτούργησαν απόλυτα υπέρ του κειμένου.

Την απόδοση του 57ου Σονέτου του Σαίξπηρ όπως παρουσιάστηκε στην παράσταση «57//a passion play» τον Οκτώβριο και Νοέμβριο 2016, έκανε ο Θέμελης Γλυνάτσης και δημοσιεύεται για πρώτη φορά στο Άρωμα του Τραγουδιού.
Τον ευχαριστώ θερμά για την τιμή και την εμπιστοσύνη του.

.
ΣΟΝΕΤΟ 57 - Ουίλλιαμ Σαίξπηρ
(απόδοση: Θέμελης Γλυνάτσης)

Αφού σκλάβος δικός σου είμαι, τι μπορώ να κάνω εγώ
Παρά να φροντίζω τις ώρες, τις στιγμές της ηδονής σου.

Στάλα χρόνου ακριβού δεν έχω εγώ πια καμιά.

Άπραγος θα ‘μαι.

Μέχρι εσύ να μου ζητήσεις. Κάτι.

Ανήμπορος είμαι.

Τον απέραντο κόσμο του χρόνου θα αντέξω.
Θα κοιτάζω το ρολόι.

Για σένα. Αφέντη μου.

Αδιάκοπα.

Δεν είναι πικρή η απουσία,
Όταν φεύγοντας,
ψελλίζεις στον υπηρέτη σου
ένα αντίο.

Ανίκανος είμαι.

Δεν τολμώ με ζήλια να σκεφτώ,
Πού μπορεί να είσαι, ή τι μπορεί να κάνεις μακριά.

Ακίνητος.

Σαν σκλάβος όλο θλίψη,
σκέφτομαι το τίποτα.
Σκέφτομαι μόνο
πού βρίσκεσαι,
πόσο χαρούμενους τους κάνεις όλους.

Ο δικός μου ο έρωτας είναι ανόητος.
Ό,τι και να κάνεις, ό,τι και να λαχταράς,
Σ’ εξιλεώνει.

--------------------------------------------------------------------------------

…«στην άγρια σου ματιά να κρυφολιώνω
και να σου είμαι πάντα υποταγμένος»

Τα Τραγούδια της αμαρτίας, είναι ο τελευταίος ανολοκλήρωτος κύκλος τραγουδιών πάνω στον οποίο εργαζόταν ο Μάνος Χατζιδάκις τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του. Πρόκειται για μελοποιήσεις ποιημάτων του Ντίνου Χριστιανόπουλου και ένα του Γιώργου Χρονά, τα οποία εκδόθηκαν μετά το θάνατό του Μάνου Χατζιδάκι με ερμηνευτή τον Ανδρέα Καρακότα και την Ντόρα Μπακοπούλου στο πιάνο.

Ο Μάνος Χατζιδάκις σημειώνει:
«Μπαίνοντας στη Θεσσαλονίκη το '45, αργά το βράδυ της Μ. Πέμπτης είχε τελειώσει η λειτουργία και οι εκκλησίες άδειες, φωτισμένες ηχούσαν πένθιμα. Περπατούσα μόνος και θαμπωμένος - είπα από μέσα μου: «Θεέ μου, πόση αμαρτία πρέπει να περιέχει αυτή η πόλη για να 'χει τόσες εκκλησίες». […] Κι έτσι έγινα φανατικός λάτρης της πόλης και των αφανών κατοίκων της. Τα παλιά σπίτια, οι ατέλειωτες συνοικίες, οι κεντρικοί μα και οι απόκεντροι δρόμοι της, λειτουργούσαν θρησκευτικά τον ερωτισμό των νεαρών κατοίκων της και την υπέροχη και τόσο προχωρημένη αταξική ερωτική συνείδησή τους. Συγχρόνως μου έγινε αντιληπτό πως ο αρχαίος έρωτας δεν έχει τόση αξία στον καιρό μας, δίχως αυτό το ανομολόγητο αίσθημα αμαρτίας κι ενοχής που μας παρέχει η βυζαντινή θρησκευτική κληρονομιά μας. Και όλ' αυτά επιχειρώ να τα συνθέσω, σε μια πολύχρωμη τοιχογραφία που περιέχει ποιήματα του Ντίνου Χριστιανόπουλου κι ένα του Γιώργου Χρονά, βυζαντινές υμνωδίες, λαϊκούς ρυθμούς και μια στρατιωτική μπάντα που να παίζει επίμονα το «Ειδύλλιο του Ζήγκφριντ» του Βάγκνερ.
Το έργο αυτό το αφιερώνω σ' όσους μπορούν ακόμη να διαβρωθούν από τη Μουσική και το Τραγούδι».

Ανάμεσα στα ποιήματα του Ντίνου Χριστιανόπουλου που μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις στα Τραγούδια της αμαρτίας, συναντάμε και το Σονέτο. Στους τίτλους των τραγουδιών ο Μάνος Χατζιδάκις έδωσε στο συγκεκριμένο τραγούδι τον τίτλο Έρωτας. Ο πρωτότυπος, όμως, τίτλος του ποιήματος, είναι Σονέτο.

Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος έγραψε το ποίημα στα πρότυπα του ιταλικού σονέτου, το οποίο αποτελείται από ιαμβικούς ενδεκασύλλαβους στίχους οργανωμένους σε δύο τετράστιχες και δύο τρίστιχες στροφές.

Πέρα όμως από τη μορφή, το ποίημα του Χριστιανόπουλου μοιάζει να συγγενεύει σε μεγάλο βαθμό με το περιεχόμενο και το κλίμα του 57ου Σονέτου του Σαίξπηρ. Η άνευ όρων υποταγή του ερωτικού υποκειμένου, η βασανιστική αίσθηση της απουσίας και η ακραία εκδήλωση ερωτικής λατρείας, είναι τα βασικά στοιχεία που συναντάμε και στα δύο Σονέτα.

Όσοι παρακολούθησαν το φθινόπωρο του 2016 την παράσταση «57//a passion play» σε σκηνοθεσία και απόδοση του Θέμελη Γλυνάτση και μουσική του Γιώργου Κουμεντάκη, είναι πολύ πιθανό, βγαίνοντας από τη Νέα Σκηνή της Οδού Κυκλάδων, οι συνειρμοί να τους οδήγησαν σε εκείνο το Σονέτο του Νίνου Χριστιανόπουλου.

Με αφορμή μία από τις πιο συγκλονιστικές αποδόσεις Σονέτου του Σαίξπηρ, διαβάζουμε σήμερα το 57ο Σονέτο σε απόδοση του Θέμελη Γλυνάτση, πλάι στο Σονέτο του Ντίνου Χριστιανόπουλου, κρατώντας στη μνήμη τις εικόνες από την παράσταση «57//a passion play» και ακούγοντας – ξανά – την μελοποίηση του Μάνου Χατζιδάκι στο ποίημα του Χριστιανόπουλου.

ΣΟΝΕΤΟ – Ντίνος Χριστιανόπουλος

Ολόκληρος στον έρωτα δοσμένος
άλλη χαρά δεν έχω παρά μόνο
στην άγρια σου ματιά να κρυφολιώνω
και να σου είμαι πάντα υποταγμένος.

Κι όταν στα πόδια σου, γονατισμένος
τ’ απελπισμένα χέρια μου απλώνω
όπως με διώχνεις νιώθω τέτοιο πόνο
που ευφραίνομαι σαν σκύλος κλωτσημένος.

Σκληρό αγόρι, όσο με πληγώνεις
τόσο και πιο πολύ χαρά μού δίνεις
σκιρτά η ψυχή μου όταν τη ματώνεις

και τρέμει από φόβο μήπως γίνεις
πιο τρυφερός μια μέρα γιατί ξέρει
να χαίρεται, μονάχα αν υποφέρει.

--------------------

Ένα μεγάλο Ευχαριστώ στον Θέμελη Γλυνάτση για την εμπιστοσύνη του, να παραχωρήσει για δημοσίευση στο Άρωμα του Τραγουδιού την απόδοση του 57ου Σονέτου του Σαίξπηρ όπως παρουσιάστηκε στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων – «Λευτέρης Βογιατζής» στην παράσταση «57//a passion play».

Εδώ, η μελοποίηση του Μάνου Χατζιδάκι στο ποίημα Σονέτο του Ντίνου Χριστιανόπουλου (ο τίτλος που δόθηκε από τον Μάνο Χατζιδάκι στο τραγούδι είναι: Έρωτας).

"Αυτός ο μαύρος τόπος θα πρασινίσει κάποτε"

Η Αμοργός του Νίκου Γκάτσου εκδόθηκε το 1943, χρονιά ορόσημο για την νεοελληνική ποίηση, μιας και λίγους μήνες νωρίτερα είχαν προηγηθεί ο Μπολιβάρ του Νίκου Εγγονόπουλου και Ο Ήλιος ο πρώτος του Οδυσσέα Ελύτη. Λίγο μετά την Αμοργό, ο Γκάτσος συνέθεσε ένα ακόμα ποίημα, το οποίο μάλιστα εντάχτηκε και στις μεταγενέστερες εκδόσεις της Αμοργού ως ανεξάρτητο ποίημα. Ο τίτλος του: Ο Ιππότης κι ο Θάνατος (1513).

Πηγή έμπνευσης για τον Νίκο Γκάτσο αποτέλεσε μία χαλκογραφία του Albrecht Dürer του 1513 με τίτλο Ο Ιππότης, ο Θάνατος και ο Διάβολος. Στη χαλκογραφία του Dürer, όπου παριστάνει έναν αγέρωχο ιππότη πάνω στο άλογό του, ο Γκάτσος «είδε» τον όλεθρο και την καταστροφή που σκόρπισαν οι απόγονοί του με τον πόλεμο που βίωνε η Ελλάδα εκείνα τα χρόνια. Είναι η πικρή διαμαρτυρία του ποιητή απέναντι στα δεινά που προκάλεσε στους λαούς της Ευρώπης ο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμος.

Αποσπάσματα του ποιήματος μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις και το τραγούδι εντάχθηκε στα Παράλογα, που εκδόθηκαν το 1976. Το τραγούδι ερμήνευσε μοναδικά ο νεαρός, τότε, Ηλίας Λιούγκος.

Παραθέτουμε την χαλκογραφία του Albrecht Dürer  καθώς και ολόκληρο το ποίημα του Νίκου Γκάτσου Ο Ιππότης κι ο Θάνατος, έχοντας με σήμανση τους στίχους που μελοποίησε ο Μάνος Χατζιδάκις.

Ο ΙΠΠΟΤΗΣ ΚΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ

(1513)
Dürer zum Gedächtnis

Καθώς σε βλέπω ακίνητο
Με του Ακρίτα τ’ άλογο και το κοντάρι του Αη-Γιωργιού να ταξιδεύεις στα χρόνια
Μπορώ να βάλω κοντά σου
Σ’ αυτές τις σκοτεινές μορφές πού θα σε παραστέκουν αιώνια
Ώσπου μια μέρα να σβηστείς κι εσύ παντοτεινά μαζί τους
Ώσπου να γίνεις πάλι μια φωτιά μες στη μεγάλη Τύχη που σε γέννησε
Μπορώ να βάλω κοντά σου 
Μια νεραντζιά στου φεγγαριού τους χιονισμένους κάμπους
Και το μαγνάδι μιας βραδιάς να ξεδιπλώσω μπροστά σου
Με τον Aντάρη κόκκινο να τραγουδάει τα νιάτα
Με το Ποτάμι τ’ Ουρανού να χύνεται στον Αύγουστο
Και με τ’ Αστέρι του Βοριά να κλαίει και να παγώνει –
Μπορώ να βάλω λιβάδια
Νερά που κάποτε πότισαν τα κρίνα της Γερμανίας 
Κι αυτά τα σίδερα που φορείς μπορώ να σου τα στολίσω
Μ’ ένα κλωνί βασιλικό κι ένα ματσάκι δυόσμο
Με του Πλαπούτα τ’ άρματα και του Νικηταρά τις πάλες. 
Μα εγώ που είδα τους απογόνους σου σαν πουλιά
Να σκίζουν μιαν ανοιξιάτικη αυγή τον ουρανό της πατρίδας μου
Κι είδα τα κυπαρίσσια του Μοριά να σωπαίνουν
Εκεί στον κάμπο του Αναπλιού
Μπροστά στην πρόθυμη αγκαλιά του πληγωμένου πελάγου

Όπου οι αιώνες πάλευαν με τους σταυρούς της παλληκαριάς 
Θα βάλω τώρα κοντά σου

Τα πικραμένα μάτια ενός παιδιού
Και τα κλεισμένα βλέφαρα 
Μέσα στη λάσπη και το αίμα της Ολλανδίας.

Αυτός ο μαύρος τόπος
Θα πρασινίσει κάποτε.
Το σιδερένιο χέρι του Γκετς θ’αναποδογυρίσει τ’ αμάξια
Θα τα φορτώσει θημωνιές από κριθάρι και σίκαλη
Και μες στους σκοτεινούς δρυμούς με τις νεκρές αγάπες
Εκεί που πέτρωσε ο καιρός ένα παρθένο φύλλο
Στα στήθια που σιγότρεμε μια δακρυσμένη τριανταφυλλιά
Θα λάμπει ένα άστρο σιωπηλό σαν ανοιξιάτικη μαργαρίτα.

Μα εσύ θα μένεις ακίνητος
Με του Ακρίτα τ’ άλογο και το κοντάρι ου Αη – Γιωργιού θα ταξιδεύεις στα χρόνια
Ένας ανήσυχος κυνηγός απ’ τη γενιά των ηρώων
Μ’ αυτές τις σκοτεινές μορφές που θα σε παραστέκουν αιώνια
Ώσπου μια μέρα να σβυστείς κι εσύ παντοτινά μαζί τους
Ώσπου να γίνεις πάλι μια φωτιά μες στη μεγάλη Τύχη που σε γέννησε 
Ώσπου και πάλι στις σπηλιές των ποταμιών ν’ αντηχήσουν

Βαριά σφυριά της υπομονής
Όχι για δαχτυλίδια και σπαθιά
Αλλά για κλαδευτήρια και αλέτρια.

Angélique Ionatos - Μαρία Νεφέλη (Marie des brumes)

Η επιρροή και η παρουσία του Οδυσσέα Ελύτη στην, επί 30 και πλέον χρόνια, δισκογραφική πορεία της Angélique Ionatos, είναι κάτι παραπάνω από διαρκής και καθοριστική. Από το 1979 που ξεκίνησε την αυτόνομη δισκογραφική της διαδρομή με το δίσκο Η παλάμη σου, λίγες είναι οι φορές που η ποίηση του Ελύτη απουσιάζει από τις εργασίες της.

Έχει μελοποιήσει και τραγουδήσει αποσπάσματα σχεδόν από όλο το εύρος των ποιητικών συλλογών του Οδυσσέα Ελύτη: από τον Ήλιο τον Ηλιάτορα και Τα Ρω του Έρωτα, μέχρι το Μονόγραμμα και τους Προσανατολισμούς, φωτίζοντας με την ιδιαίτερη μουσική γραφή και ερμηνεία της πτυχές του έργου του με τρόπο που μονάχα μία γυναίκα θα μπορούσε

Ανάμεσα σε αυτές τις εργασίες, εξέχουσα θέση έχει ο δίσκος Marie des brumes, που εκδόθηκε το 1984. Πρόκειται για την μελοποίηση αποσπασμάτων από τη ποιητική συλλογή Μαρία Νεφέλη, ενός από τα πιο ιδιαίτερα ποιητικά έργα του Οδυσσέα Ελύτη. Ο δίσκος κυκλοφόρησε σε διπλό βινύλιο και πρόκειται για την ζωντανή ηχογράφηση του έργου που παρουσιάστηκε στο Théâtre de la Ville του Παρισιού σε συμπαραγωγή του Théâtre de Sartouville, στις 25 Ιανουαρίου 1984. Την ευθύνη της διεύθυνσης ορχήστρας είχε ο Αλέξανδρος Μυράτ και ερμηνευτές ήταν η Angélique Ionatos και ο Σπύρος Σακκάς.

Η ποιητική συλλογή Μαρία Νεφέλη του Οδυσσέα Ελύτη (εκδόσεις Ίκαρος, 1978), εκδόθηκε ένα χρόνο πριν την βράβευση του ποιητή με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Η Ionatos προσεγγίζει το ιδιαίτερο τούτο έργο, το γεμάτο αλληγορικές εικόνες πλασμένες με λυρισμό κι έναν σχεδόν προκλητικό ερωτισμό, με την ευλάβεια και την προσοχή που του αρμόζει. Αποκωδικοποιώντας – κι άλλες φορές πράττοντας ακριβώς το αντίθετο: «κλειδώνοντας» με μουσική τους κώδικες του ποιητή – εισχωρεί στο ποιητικό σύμπαν της Μαρίας Νεφέλης αφήνοντας το ιδιαίτερο στίγμα της τόσο στη σύνθεση όσο και στην ερμηνεία.

Αναλαμβάνοντας η ίδια να τραγουδήσει τα λόγια της Μαρίας Νεφέλης κι έχοντας στο πλάι της τον Σπύρο Σακκά στο ρόλο του Αντιφωνητή, παραδίδει μία από τις πιο αξιόλογες εργασίες πάνω σε ένα από τα ομορφότερα κείμενα της όψιμης περιόδου του Ελύτη.

(…) «η αστρολογία θα προσέξει το κρεβάτι σου
και θα στηρίξει τα προγνωστικά της στην απελπισία σου˙
είσαι ωραία σαν απελπισία
σαν τη ζωγραφική που απεχθάνονται οι αστοί
και θα την αγοράσουν μεθαύριο με δισεκατομμύρια
Ίρις Μαρία Νεφέλη
με τη γοητεία τού πισινού σου όταν
καθίζει ξάφνου ανύποπτα πάνω σ’ ένα ξυράφι.»

Ύμνος στη Μαρία Νεφέλη (απόσπασμα)
από την ενότητα Η Παρουσία (σελ. 41 & 43 της πρώτης έκδοσης
στο δίσκο το τραγούδι ερμηνεύει ο Σπύρος Σακκάς


 Εδώ, η Angélique Ionatos στο τραγούδι Η Νεφέλη (επίσης από την ενότητα Η Παρουσία):

Το Άρωμα του Τραγουδιού στο ραδιόφωνο (www.metadeftero.gr)